Ο Μικρασιατικός Ελληνισμός είναι ένα θέμα σημαντικό και πάντοτε επίκαιρο, ανεξάρτητα αν κάποιοι ανιστόρητοι πολιτικοί μας τον υποβαθμίζουν κατά καιρούς και προσάπτουν ανεπίτρεπτους χαρακτηρισμούς στο δράμα του που εκτυλίχθηκε στην παραλία της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922.
Ο πολιτισμός που ανέπτυξε ο Ελληνισμός κατά την αρχαιότητα είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος. Αυτός είναι που καθιστά τον Ελληνισμό υπολογίσιμο και παραδεκτό στο διάβα των αιώνων σε παγκόσμια κλίμακα. Πολλοί διερωτώνται συχνά ποιοι είναι οι παράγοντες που συνετέλεσαν στη δημιουργία αυτού του καταπληκτικού ομολογουμένως πολιτισμού. Λένε πως μερικοί από τους παράγοντες αυτούς είναι η διαμόρφωση του γεωγραφικού μας χώρου με τα πολλά βουνά, τις μικρές και όχι αχανείς πεδιάδες, τα γραφικά ακρογιάλια, τα πολλά νησιά. Η έλλειψη υγρασίας και υπερβολικού καύσωνα, το εύκρατο γενικά κλίμα και η μικρή αμοιβή από την καλλιέργεια της γης ώθησαν τον Έλληνα στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας και στη στροφή του προς τη θάλασσα, τη ναυτιλία, το εμπόριο και τον αποικισμό. Η ομορφιά του τοπίου τον βοήθησε να καλλιεργήσει τη σωστή αίσθηση της αρμονίας. Δεν τον εκμηδένισε η απεραντοσύνη του χώρου. Η ατμόσφαιρα τον βοηθούσε να έχει καθαρή σκέψη, ασκημένη παρατηρητικότητα και όχι αποχαύνωση από την υπερβολική ζέστη και την υγρασία, αντίληψη του μέτρου, σύλληψη της τέλειας ομορφιάς.
Οι παράγοντες αυτοί και ιδιαίτερα η παρατηρητικότητα σε συνάρτηση με το DNA του Έλληνα, την οξύνοια και τον υψηλό δείκτη ευφυίας του τον βοήθησαν να συλλάβει υψηλές φιλοσοφικές έννοιες και επιστημονικές αλήθειες. Ο Θαλής ο Μιλήσιος π.χ. παρατηρώντας τις σκιές των πυραμίδων στην Αίγυπτο και της ράβδου του και τα τρίγωνα που αυτές σχημάτιζαν πέτυχε να προσδιορίσει το ύψος των πυραμίδων. Ο Αρχιμήδης, μέσα στο λουτρό ευρισκόμενος συνέλαβε την έννοια της άνωσης, που συνίσταται στο ότι “παν σώμα εμβαπτιζόμενο εντός του ύδατος υφίσταται άνωση ίση με το βάρος του εκτοπιζομένου υγρού”. Αυτή του η ανακάλυψη τόσο τον ενθουσίασε, ώστε εξερχόμενος από το λουτρό να αναφωνεί: “εύρηκα, εύρηκα!!”. Οι παράγοντες αυτοί, ασφαλώς και πολλοί άλλοι, συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του πολιτισμού όλου του Ελληνισμού, συμπεριλαμβανομένου φυσικά του Μικρασιατικού, για τον οποίο κάνουμε ειδικό λόγο στο άρθρο αυτό. Ο Μικρασιατικός Ελληνισμός ανέδειξε: τον Όμηρο, τον κορυφαίο ποιητή όλων των αιώνων, μολονότι την καταγωγή του διεκδικούν, εκτός από τη Σμύρνη και την Κολοφώνα, και η Αθήνα, η Πύλος, το Άργος, η Χίος και η Ιθάκη, τον Εκαταίο, τον πρώτο πριν από τον Ηρόδοτο ιστοριογράφο από τη Μίλητο, τον Ηρόδοτο από την Αλικαρνασσό, τον πατέρα της ιστορίας και συγγραφέας της ιστορίας των ελληνοπερσικών πολέμων, τον Αρριανό από τη Νικομήδεια της Βιθυνίας, συγγραφέα της “Αλεξάνδρου Αναβάσεως”, τους προσωκρατικούς φιλοσόφους που έθεσαν τα θεμέλια της επιστημονικής έρευνας και της φιλοσοφικής θεωρίας, βοηθώντας έτσι τον άνθρωπο να ξεφύγει από την περιοχή του μύθου, των δεισιδαιμονιών και προλήψεων για την ερμηνεία του κόσμου. Οι σπουδαιότεροι εξ αυτών ήταν ο Θαλής ο Μιλήσιος, φιλόσοφος, μηχανικός και αστρονόμος, που ανακάλυψε το ήλεκτρο, προέβλεψε την έκλειψη ηλίου που έγινε την 28η Μαΐου του 565 π .Χ., διαίρεσε το χρόνο σε 365 ημέρες και κατά τον Ηρόδοτο άλλαξε τον ρουν του Άλυος ποταμού, ο Ηράκλειτος, διορατικός φιλόσοφος από την Έφεσο, που έδωσε εξαιρετική σημασία και βαρύτητα στην έννοια του λόγου, ως του νόμου που διέπει την εξέλιξη του κόσμου, και της γνώσεως, η οποία εκφράζεται με τη γλώσσα από το σοφό, που διαφέρει κατά τούτο από τον άσοφο, τον κοινό άνθρωπο. Διατύπωσε επιπλέον και τις εξής βασικές αρχές της προσωπικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου: α) την αρχή της μεταβλητότητας, που την εκφράζει με τη ρήση: “τα πάντα ρει κουδέν μένει”, β) την αρχή της ενότητας των αντιθέτων, που έχει κοινωνική κυρίως απήχηση, αφού σύμφωνα με αυτήν η κοινωνική αρμονία, πετυχαίνεται όταν αντίθετες κοινωνικές επιδιώξεις καταλήγουν σε κάποιο συμβιβασμό και γ) την αρχή που συνίσταται στη ρήση: “΄ηθος ανθρώπω δαίμων”, δηλαδή η θεϊκή δύναμη που κατευθύνει τη συμπεριφορά του ανθρώπου είναι ο ηθικός του χαρακτήρας.
Άλλοι αξιόλογοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι Αναξαγόρας, Αναξιμένης, Αναξίμανδρος και άλλοι, που προσπάθησαν να εξηγήσουν τον κόσμο με αφετηρία μια ενιαία βασική αρχή, που για το Θαλή ήταν το νερό, για τον Ηράκλειτο η φωτιά, για τον Αναξιμένη ο αέρας και για τον Αναξίμανδρο το άπειρο, δηλ., η ποιοτικά απροσδιόριστη και από άποψη έκτασης απεριόριστη ύλη.
Ο Μικρασιατικός Ελληνισμός ανέδειξε ακόμη από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, εκτός από το Θαλή τον Μιλήσιο, το Βία από την Πριήνη, τον Πιττακό από τη Μυτιλήνη και τον Κλεόβουλο από την κοντινή Ρόδο, και κατά τον 20ο αιώνα τον λόγιο και ζωγράφο Φώτη Κόντογλου από το Αϊβαλί, τον πεζογράφο Ηλία Βενέζη από το ίδιο μέρος, το Στρατή Μυριβήλη από τη Λέσβο, τους νομπελίστες ποιητές Γιώργο Σεφέρη από τη Σμύρνη και Οδυσσέα Ελύτη από τη Λέσβο, το Γιάννη Συκουτρή, κορυφαίο φιλόλογο, τους πανεπιστημιακούς Γεώργιο Μυλωνά και Κων/νο Δεσποτόπουλο, καταγόμενους και τους τρεις από τη Σμύρνη, και πληθώρα άλλως διαπρεπών επιστημόνων και ανθρώπων γενικά των γραμμάτων και της τέχνης.
Στο Μικρασιατικό χώρο δεσπόζανε κατά την αρχαιότητα από τα επτά θαύματα του κόσμου ο ναός της Αρτέμιδας στην Έφεσο, το Μαυσωλείο (τάφος του Μαυσώλου) στην Αλικαρνασσό και στην κοντινή Ρόδο και ο Κολοσσός.
Στις Μικρασιατικές ακτές και στα παρακείμενα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, όπου ήταν εκτεταμένος ο Μικρασιατικός Ελληνισμός, ιδρύθηκαν σπουδαία αστικά κέντρα, όπως ήταν η Σμύρνη, το διαμάντι αυτό της Ανατολής, η Έφεσος, η Πέργαμος, η Αλικαρνασσός, η Φώκαια, η Μίλητος, η Σάμος κ.π.α. Στα κέντρα αυτά είχαν δημιουργηθεί καταπληκτικά έργα της αρχιτεκτονικής και γλυπτικής τέχνης, πολλά από τα οποία κοσμούν σήμερα ευρωπαϊκά μουσεία ή έχουν καταστραφεί. Στην ακρόπολη π.χ. της Περγάμου υπήρχε ο βωμός του Δία, που σήμερα βρίσκεται ατόφιος στο Πέργαμο μουσείο του Βερολίνου. Στην Έφεσο, εκτός από το ναό της Αρτέμιδας, σημαντικό αρχιτεκτονικό κατασκεύασμα ήταν και η βιβλιοθήκη του Κέλσου, το υπαίθριο θέατρο χωρητικότητας 30.000 θεατών, οι ναοί της Θεοτόκου και του ευαγγελιστή Ιωάννη και αναρίθμητα άλλα καλλιτεχνικά αριστουργήματα.
Ο Χριστιανισμός έδωσε μεγάλη βαρύτητα στον Μικρασιατικό Ελληνισμό από το πρώτο του ξεκίνημα. Ο Απόστολος Παύλος επισκέφτηκε τον Μικρασιατικό χώρο και με τις τέσσερις αποστολικές του περιοδείες. Κατά τη δεύτερη περιοδεία του έμενε στην Έφεσο τρία χρόνια και κατέστησε την πόλη αυτή κέντρο της αποστολικής του δράσεως. Στην ίδια πόλη, κατά την τέταρτη περιοδεία του χειροτόνησε επίσκοπο τον άλλοτε συνεργάτη του Τιμόθεο. Από τις 14 επιστολές που γράφει αργότερα, τις 6 απευθύνει σε εκκλησίες και πρόσωπα της Μ. Ασίας: (Πρός Γαλάτας, Εφεσίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα και δύο προς τον Τιμόθεο). Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, μετά την Κοίμηση της Θεοτόκου, την προστασία της οποίας του είχε αναθέσει ο Κύριος πάνω από το Σταυρό, εγκαθίσταται και αυτός στην Έφεσο και σε αυτή δραστηριοποιείται ιεραποστολικά μέχρι τα βαθιά του γηρατειά. Όταν αργότερα, όντας εξόριστος στην Πάτμο, θα γράψει το βιβλίο της Αποκάλυψης, θα καταχωρίσει σ’ αυτό τις 7 επιστολές του, όλες τις απευθύνει σε εκκλησίες της Μικράς Ασίας (Εφέσου, Θυατείρων, Λαοδικείας, Περγάμου, Σάρδεων, Σμύρνης και Φιλαδελφείας).
Ας μη ξεχνάμε επι πλέον ότι και οι επτά οικουμενικές σύνοδοι συνήλθαν στη Μ. Ασία και στην Κωνσταντινούπολη. Η πρώτη και η έβδομη στη Νίκαια της Βιθυνίας, η τρίτη στην Έφεσο, η τέταρτη στη Χαλκηδόνα, η δεύτερη, η πέμπτη και η έκτη στην Κων/πολη. Και ο Μ. Κων/ντίνος, όταν έγινε μονοκράτορας στην απέραντη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και αποφάσισε να προβεί στην ίδρυση νέας πρωτεύουσας, της μετέπειτα Κωνσταντινούπολης, διάλεξε την αρχαία αποικία των Μεγαρέων, το Βυζάντιο, στο σημείο του Ελλησπόντου που εφάπτεται η Ευρώπη με τη Μικρασία, όχι φυσικά μόνο για λόγους στρατηγικούς, όπως διατείνονται ορισμένοι, αλλά και για πολιτιστικούς.
Ο Μικρασιατικός Ελληνισμός με τους κορυφαίους επιστήμονες, φιλοσόφους, ιστοριογράφους ποιητές, πεζογράφους και καλλιτέχνες που ανέδειξε βοήθησε τον άνθρωπο να βγει από την μυθική ερμηνεία του κόσμου, να καταφύγει στο στοχασμό και να περάσει στην επιστημονική σκέψη και στην εκκόλαψη αυτού του πολιτισμού που συνήθως αποκαλούμε “ελληνικό θαύμα”.
“Η Μικρά Ασία, λέγει ο Χρήστος Σολδάτος, βρέθηκε πρωτοπόρος στα μεγάλα οράματα και στα λαμπρά επιτεύγματα του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού”. Γι΄ αυτό κι εμείς είμαστε ευγνώμονες για την απέραντη πολιτισμική και ανθρωπιστική της προσφορά.
ΥΓ: Ο Φιλοκτήμων Φάκας, θεολόγος- φιλόλογος είναι βασικός συνεργάτης και ουσιαστικός συντελεστής της επιτυχίας του Πνευματικού Συμποσίου “Μαθήματα Κλασσικής Παιδείας” που γίνονται εδώ και 16 χρόνια, κάθε Τετάρτη, στο Μαξίμειο Πνευματικό Κέντρο, στις Σέρρες.