Οι δυτικές κορυφογραμμές της Οίτης και της Όθρης καθώς και οι πρόποδες του Βελουχιού-Τυμφρηστού, ως απόληξη της οροσειράς της Πίνδου, είναι διάσπαρτες από κάστρα, που, αν και εμφανίζουν ίχνη νεότερης χρήσης ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, είναι αναγκαίο να μνημονευτούν εδώ, επειδή, λόγω της θέσης τους, φαίνεται ότι αποτελούσαν οχυρωμένες Θέσεις των υποτιθέμενων ομηρικών πόλεων Φθίας και Ελλάδας. Αναφέρουμε τα σπουδαιότερα από αυτά, γιατί τα συνολικά υπολογίζονται σε μερικές δεκάδες.
α. Γαρδικίου: Το Γαρδίκι βρίσκεται στη νοτιοδυτική κορυφογραμμή της Οίτης σε υψ. 1000μ. και κατέχει σπουδαία γεωγραφική-στρατιωτική Θέση. Στην τοποθεσία Μάρμαρα σώζονται τμήματα αρχαίου τείχους με πυργοειδή προβολή ισοδομικού ρυθμού, ενώ γύρω από το οχυρό κείτονται διασκορπισμένοι ορθογώνιοι λίθοι μεγάλων διαστάσεων.
Λείψανα παρόμοιου κτίσματος διατηρούνται στο Χάνι Στεγιάκη και στο οικόπεδο Φλώρου, μέσα στο χωριό, ευρισκόμενα στην ίδια αμυντική συστοιχία.
Στη θέση Μύλος διακρίνονται θεμέλια περιβόλου με ίχνη πύργου, που απέβλεπε στην παρεμπόδιση εισβολέων προς την ανατολική Φθιώτιδα, όπου και υπήρχαν οι αρχαίες ομηρικές πόλεις.
β. Μαυρίλου: Βορειοανατολικά του χωριού Μαυρίλου, σε ελάχιστη απόσταση, υπάρχει ένας κωνικός λόφος με απότομη κλίση, που θεωρούνταν ακρόπολη του Μαυρίλου, επειδή κατέχει μια δεσπόζουσα στρατηγική θέση των γειτονικών χωριών και της παραποτάμιας έκτασης του Σπερχειού. Οι παλιοί κάτοικοι το θεωρούσαν παρατηρητήριο – κάστρο – βίγλα. Η λέξη βίγλα είναι αντίστοιχη της Λατινικής vigil και vigilia και σημαίνει φρουρά – σκοπιά, όπου διέμειναν οι βιγλάτορες δηλ. στρατιώτες, κυρίως καβαλάρηδες. Τέτοιους στρατιώτες με παρόμοιους ρόλους διέθεταν oι αρχαίοι Αινιάνες, που κατοικούσαν την παρατυμφρήστια περιοχή, Κατά την αρχαιότητα, η βίγλα είχε σχέση με τα πυρσεία – φρυκτωρίες, επειδή οι πυρσείες εξέπεμπαν φωτεινά σήματα τη νύχτα με δάδες – πυρσούς.
Ο γεωγράφος Πτολεμαίος (Ε 142) αναφέρει πως και οι κορυφές των βουνών, όπου υπήρχαν πυρσείες, ονομάζονται «δάδες». Επειδή τα δαδιά ήταν επεξεργασμένα και καβουρδισμένα (πεφρυγμένα) με εύφλεκτα υλικά για ν’ ανάβουν ευκολότερα, λέγονταν φρυκτοί και το μέρος, απ’ όπου εξαπέστελναν τα σήματα οι φρυκτωροί, λεγόταν φρυκτώριο. Αργότερα, οι Βυζαντινοί τα ονόμασαν βίγλες. Μια τέτοια βίγλα – πύργος – κάστρο – παρατηρητήριο υπήρχε στον αναφερόμενο λόφο, στην απόκρυφη θέση Παλιομονάστηρο Μαυρίλου, κοντά στο Γαυρόρεμα. Ο λόφος και σήμερα περιβάλλεται από «πελασγικά» ακατέργαστα τείχη και στο εσωτερικό υπάρχουν ίχνη μικρών οικοδομημάτων. Στο βόρειο τμήμα, όπου προφανώς υπήρχε πύλη, σώζεται πέτρινη κλίμακα που οδηγούσε σε παρακείμενη πηγή. Παντού υπάρχουν διασκορπισμένα πήλινα όστρακα. Ο λόφος είχε μεγάλη οπτική ακτίνα, μέχρι το Παλαιόκαστρο – Δίκαστρο και σε ολόκληρη την παραποτάμια έκταση του Σπερχειού ποταμού.
γ. Παλαιοκάστρου: Το χωριό Παλαιόκαστρο βρίσκεται ανάμεσα στο Μαυρίλο και το Δίκαστρο. Διαθέτει καταπληκτική θέα από το Ζαχαράκι μέχρι τον Τυμφρηστό δυτικά και μέχρι τα Διπόταμα ανατολικά. Στα νότια του χωριού, σ’ έναν κοντινό λόφο, σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου. Σκοπός του ήταν να εμποδίζει την κάθοδο των εχθρών από βορά (Άγραφα – Θεσσαλία) και από τα δυτικά (Ευρυτανία) προς την κοιλάδα του Σπερχειού.
Πλησίον του κάστρου, βρέθηκαν επιγραφές και νομίσματα, που ανάγονται στους Αιτωλούς, Αινιάνες και Υπαταίους.
δ. Δικάστρου: Το Δίκαστρο τοποθετείται βορειοανατολικά του Παλαιοκάστρου και οφείλει την ονομασία του στα δυο Κάστρα του, που δεσπόζουν στις κορυφές Τσούκα και Κουτσονίκα, ελέγχοντας την παραποτάμια διάβαση, που οδηγεί στα ενδότερα των Αγράφων και της ορεινής Πίνδου. Στεριωμένα σε περίβλεπτες Θέσεις διαφέντευαν για αιώνες την «Εριβώλακα Φθία».
Τα τείχη των ακροπόλεων – φρουρίων του Δικάστρου κατασκευάσθηκαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και συνεχίσθηκαν και στους ρωμαϊκούς, δίχως ν’ αποκλείεται και η αρχαιότερη χρήση τους. Το 1952, βρέθηκαν, κοντά στο νερόμυλο, στη θέση «Μνήματα», κιβωτιόσχημοι τάφοι με σημαντικά ευρήματα όπως: πήλινα αγγεία, δακρυδόχοι, λυχνάρια, σκύφοι, αγνύθες, τεφροδόχοι, αμφορείς και ειδώλια. Επίσης, το 1995, βρέθηκε ταφική επιτύμβια στήλη με την ευδιάκριτη επιγραφή ΝΙΚΑΙΑΣ – ΚΑΛΛΙΔΑΜΟΣ – ΦΙΛΙΣΤΑΣ. Μέρος αυτού του αρχαιολογικού θησαυρού συγκεντρώθηκε και φυλάσσεται στο Λαογραφικό Μουσείο Δικάστρου από τον Πολιτιστικό Σύλλογο. Ο λόφος Κουτσονίκα ανακηρύχτηκε ως διατηρητέος χώρος ιδιαίτερης προστασίας. Στα κάστρα του Δικάστρου ο Μακρυγιάννης – Ματαπάς εντόπισε μεσοελλαδικά και υστεροελλαδικά όστρακα, γεγονός που πιστοποιεί τη χρήση των κάστρων και κατά τους προϊστορικούς χρόνους, αφού εκεί υπήρξαν οι Δόλοπες του Πηλέα, «Χώρα» του Φοίνικα.
Συμπερασματικά, καταλήγουμε ότι οι παραπάνω γνωστές οχυρωματικές θέσεις, αλλά και δεκάδες άλλες άγνωστες, που υπήρχαν διάσπαρτες στις δυτικές απόκρυφες κορφές της Οίτης, Όθρης και Βελουχιού, είναι βέβαιο ότι, και κατά την προϊστορική εποχή, προτού περιέλθουν στα χέρια των Αιτωλών και Αινιάνων, αποτελούσαν ένα ευρύτερο αμυντικό ψηφιδωτό, που διαδραμάτιζε το ρόλο μιας προστατευτικής ομπρέλας των Ομηρικών κέντρων του βασιλείου του Αχιλλέα.
Επειδή στις νότιες παρυφές της Όθρης κοντά στο πέρασμα του Παληοασβέστη και Αρχανίου, υπάρχουν λείψανα οικοδομικά που μοιάζουν με τελωνειακές φρουρές, οδηγούμαστε στη σκέψη ότι όλα τα παραπάνω κάστρα – φρούρια, εκτός από τον αμυντικό τους ρόλο, είχαν φαίνεται και σκοπό να επιβάλουν τελωνειακούς φόρους στους εμπόρους που διάβαιναν από αυτά τα περάσματα. Αυτό συνέβαινε τόσο κατά την μυκηναϊκή εποχή, όσο και μεταγενέστερα που η περιοχή κατακτήθηκε από τους Αινιάνες.
Τέλος, κάτι άλλο που πρέπει ν’ αναφέρουμε εδώ είναι ότι όλες οι παραπάνω οχυρωματικές θέσεις, συνδέονταν μεταξύ τους με μονοπάτια και δεκάδες πέτρινα γεφύρια (μυκηναϊκό χαρακτηριστικό), λείψανα των οποίων η λαϊκή παράδοση αναφέρει πως παλιότερα υπήρχαν διάσπαρτα στην περιοχή.
